یک فاجعه غذایی در ایران در راه است…

در هیاهوی حرکت‌های اعتراضی این روزهای مردم ایران و بودجه‌های سرشاری که برای مدیریت خشونت بار این جنبش به حساب نهادهای متولی حفظ امنیت و آرامش در کشور سرازیر می‌شود، کشور ماتم زده و پرهیجان ما، آبستن تهدیدی جدی است که سفره‌های ایرانیان را نشانه رفته و در قیل و قال این روزهای کشور، مغفول مانده است.

شاید این تهدید برای ما ایرانیان که چند دهه است به تدریج شاهد کوچک شدن سفره‌هایمان بوده‌ایم، موضوع تازه‌ای نباشد، اما این گونه به نظر می‌رسد که گره خوردن تعاملات این کشور با رویدادهای بین المللی ـ صرفنظر از هرگونه موضع گیری سیاسی ـ و تصمیمات انقلابی و در بسیاری موارد غیرعلمی دولتمردان کنونی ایران، کشور ما را به طعمه‌ای چرب و شیرین برای این تهدید جدی تبدیل کرده است!

جنگ، جهان را به سمت گرسنگی سوق می‌دهد!

در مقاله فاجعه غذایی در راه است، 21 می 2022 در مجله اکونومیست، با تصویری از اسکلت انسان به جای دانه‌های گندم بر خوشه‌های گندم مواجه می‌شویم که ظاهراً آژیر خطر شروع گرسنگی در جهان را به صدا درآورده است.

از حمله روسیه به اوکراین در تاریخ 24 فوریه 2022، حدود 220 روز می‌گذرد. در این مدت زندگی، معیشت و اقتصاد مردم اوکراین به شدید مورد آسیب و تهاجم قرار گرفته است. انسان‌های بسیاری کشته، مجروح یا آواره شده‌اند، زیرساخت‌های این کشور تخریب شده و منابع بسیاری در این کشور نابود شده است. اما این تنها یک روی سکه حمله پوتین به اوکراین بود!

روسیه و اوکراین 28 درصد گندم تجارت جهانی، 29 درصد جو، 15 درصد ذرت و 75 درصد روغن آفتابگردان را تأمین می‌کنند. در حقیقت اوکراین به تنهایی بزرگترین صادر کننده روغن آفتابگردان در جهان است و روغن دانه حداقل 40 درصد صادرات اوکراین را تشکیل می‌دهد. همچنین، صادرات مواد غذایی اوکراین 400 میلیون نفر در سراسر دنیا را از گرسنگی نجات می‌دهد. از سوی دیگر، روسیه قطب اصلی بازار انرژی و فلزات در جهان است و به تنهایی 14 درصد صادرات کودهای شیمیایی جهان را به خود اختصاص داده است.

جنگ روسیه علیه اوکراین، این منابع عظیم غذایی و انرژی در دنیا را به نابودی کشانده است. کشاورزان اوکراینی برای دفاع از خود یا سرزمین‌شان، زمین‌های کشاورزی را رها کردند. بسیاری از این زمین‌ها که زمانی مآمن امید برای کشورهای وابسته به واردات غلات و روغن از سوی این کشور بود، به میدان‌های جنگی تبدیل شده‌اند. اوکراین برای جلوگیری از حمله روسیه، آب‌های کشور خود را مین گذاری کرده و روسیه نیز بندر اودسا را محاصره کرده است. سیلوهای اوکراینی که از جنگ جان سالم به در برده‌اند، پر از جو و ذرتی هستند که در سال گذشته برداشت شده‌اند، آن دسته از کشاورزان اوکراینی که همچنان به کار خود مشغولند، جایی برای ذخیره سازی محصولات جدید برداشت شده در طی ماه‌های گذشته در تابستان نداشتند. بنابراین امکان از بین رفتن این محصولات وجود دارد. از سوی دیگر، نیروی کار کافی و سوخت مورد نیاز برای کاشت جدید هم وجود ندارد. تقریباً 25 میلیون تن ذرت و گندم، معادل مصرف سالانه همه کشورهای کمتر توسعه یافته جهان، در اوکراین به دام افتاده است. به همین ترتیب، روسیه علیرغم هزینه‌های بسیار و خطرات موجود، موفق به فروش غلات خود می‌شود، اما با کمبود ذخائر بذر و آفت کش‌هایی مواجه است که از اتحادیه اروپا خریداری می‌شد.

سالی سخت برای غذا …

پیش از تهاجم پوتین به اوکراین، برنامه جهانی غذا هشدار داده بود سال 2022، به دلیل پیامدهای ناشی از تغییرات اقلیمی، بارش‌های سنگین و قحطی‌های گسترده، سال سختی از نظر تأمین غذا در کل جهان خواهد بود. چین بزرگترین تولید کننده گندم جهان، به دلیل تغییر الگوی بارش، کاشت گندم را به تأخیر انداخت و اعلام کرد که محصولاتش می‌تواند بدترین محصول تاریخ باشد. هند دومین کشور تولید کننده گندم جهان نیز با کمبود شدید باران مواجه شد و این سبب شد سهم نان در سبدهای غذایی مردم از کمربند گندم در امریکا تا فرانسه کاهش یابد. پس از اینکه هند اعلام کرد صادرات خود را به دلیل موج گرمای هشدار دهنده متوقف می‌کند، قیمت گندم که از ابتدای سال، 53 درصد افزایش یافته بود، در 16 مه، 6 درصد جهش یافت (2). در این میان شاخ آفریقا نیز تحت تأثیر بدترین خشکسالی در چهار دهه اخیر قرار گرفته است.

از سوی دیگر، با شروع جنگ، واکنش سیاستمداران در کشورهای مختلف نیز به بدتر شدن این وضعیت دامن زده است. از زمان شروع جنگ، 23 کشور از قزاقستان تا کویت محدودیت‌های شدیدی را در صادرات مواد غذایی اعلام کرده‌اند که 10 درصد از کالری‌های تجارت جهانی را پوشش می‌دهد. بیش از یک پنجم کل صادرات کودها محدود شده است. اگر این تجارت متوقف شود، قحطی رخ خواهد داد.

به این ترتیب، پوتین با تهاجم به اوکراین به فاجعه گرسنگی جهانی دامن می‌زند. او نه تنها اوکراین را به سمت نابودی می‌کشاند، بلکه، زندگی مردم در نقاطی بسیار دورتر از اوکراین را نیز تهدید می‌کند. این جنگ به سیستم غذایی کل دنیا که با اپیدمی کوویدـ19، پیامدهای ناشی از تغییرات اقلیمی و شوک انرژی از پا درآمده است، ضربه مهلکی می‌زند. 

آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل متحد، در 18 می 2022، هشدار داد که ماه‌های آینده سایه شبح کمبود جهانی غذا بر سراسر دنیا گسترده خواهد شد که ممکن است سال‌ها ادامه داشته باشد. گرانی غذاهای اصلی یا همان قوت غالب در این مدت سبب شده تعداد افرادی که غذای کافی برای خوردن نداشته باشند از 440 میلیون نفر به 6/1 میلیارد نفر افزایش پیدا کنند.

در حال حاضر، 250 میلیون نفر در سراسر دنیا در آستانه قحطی قرار دارند. اگر جنگ روسیه و اوکراین ادامه داشته باشد، با محدودتر شدن تجهیزات و تدارکات این دو کشور، صدها میلیون نفر دیگر نیز به صف گرسنگان دنیا می‌پیوندند. ناآرامی‌های سیاسی در بسیاری از نقاط کره زمین گسترش می‌یابد، کودکان کوتاه قدتر می‌شوند و مردم بسیاری تنها به خاطر گرسنگی خواهند مرد.

علیرغم این که بسیاری از کشورهای جهان فاصله بسیاری از این دو کشور دارند، اما تحت تأثیر آن قرار می‌گیرند، این جنگ یک فاجعه جهانی است و وظیفه همه رهبران و سیاستمداران جهان است تا برای آن چاره‌ای بیندیشند. محاصره دریای سیاه باید شکسته شود. به این خاطر، سه کشور باید وارد شوند: روسیه باید به کشتیرانی اوکراین اجازه دهد. اوکراین باید بندر اودسا را ​​مین زدایی کند و ترکیه باید اسکورت‌های دریایی را از بسفر عبور دهد.

همه این تحولات، تأثیرات بسیار شدیدتر بر خانوارهایی دارد که از ناامنی غذایی بیشتری رنج می‌برند. در کشورهای با اقتصاد نوظهور، 25 درصد بودجه خانوار صرف تأمین غذا می‌شود و این رقم در کشورهای جنوب صحرای آفریقا به 40 درصد نیز می‌رسد. بنابراین، در کشورهایی که وارد کننده غذاهای ضروری با قوت غالب هستند، اگر دولت نتواند یارانه این بخش از جامعه را تأمین کند، سناریوی غمباری در انتظار آن کشور خواهد بود. به ویژه اگر از نظر تأمین انرژی نیز وابسته کشورهای دیگر باشد که این نیز خود آشفته بازاری دیگر است!

و این بازی قدرت بین پوتین و غرب، همچنان دارد، و در میانه این بازی، مردمان بسیاری در سراسر دنیا که شاهد این بازی هستند، به خیل گرسنگان دنیا اضافه خواهند شد و بسیاری نیز از بی‌غذایی و سوءتغذیه خواهند مرد.

و اما در ایران …

در سال‌های 2019 تا 2021، 5/2 تا 9/4 درصد ایرانیان گرسنه بودند و طبق آمارهای همین سازمان‌ها در سال 2022، بین 40 تا 60 درصد ایرانیان، از ناامنی غذایی رنج می‌برند، یعنی غذای مناسب و کافی در همه روزهای سال ندارند!

بنابراین و به دلایلی که در ادامه ارائه می‌شود، ایران یکی از کشورهای آسیب پذیر از این چالش جهانی خواهد بود و برخلاف باور دولتمردان در دولت کنونی، معیشت مردمان این سرزمین خواسته یا ناخواسته با تحولات بین‌المللی ارتباطی تنگاتنگ خواهد داشت.

1. کشور ایران به عنوان بخشی از مجموعه کشورهای خاورمیانه، با پیامدهای جدی تغییرات اقلیمی مانند؛ الگوهای بارش غیرمعمول و بروز سیلاب‌ها از یک سو و خشکسالی و کم آبی از سوی دیگر روبروست. این شرایط، وضعیت کشاورزی و تأمین اقلام غذایی در کشور به ویژه در مناطق خشک‌تر را با آسیبی جدی مواجه کرده است.
2. به دلایل سیاسی و اقتصادی، ایران در مجموعه‌ای تحریم‌ها از سوی کشورهای غربی قرار دارد و بر اساس اقدامات و تصمیماتی که در تعاملات بین‌المللی وجود دارد، به نظر می‌رسد روند این تحریم‌ها در حال گسترده شدن است. برخلاف آنچه دولتمردان ایران اذعان دارند که این تحولات بر معیشت مردم تأثیری نخواهد داشت، گستردگی این تحریم‌ها و تأثیری که بر چرخه اقتصاد ایران دارد، به شدت بر وضعیت اقتصادی و معیشتی مردم موثر است و به ویژه طبقه کم درآمد جامعه را با آسیب‌های زودرس‌تر و جدی‌تری مواجه می‌کند. تأمین غذا به عنوان اولین و مهمترین نیاز برای بقا به ویژه در طبقه کم درآمد جامعه و رشد و سلامت و شکوفایی برای همه طبقات اجتماعی کشور، اساسی‌ترین دغدغه‌ای است که مردم را دچار نگرانی و آشفتگی خواهد کرد.
3. ایران یکی از وارد کنندگان کالا از دو کشور طرف جنگ، یعنی روسیه و اوکراین است. ایران، از روسیه اقلام دارویی، روغن دانه آفتابگردان، مواد اولیه، چوب و کاغذ و از اوکراین، ذرت، گندم، روغن آفتابگردان و … وارد می‌کند. به این ترتیب، همانند سایر کشورهای وابسته به اقلام این دو کشور تحت تأثیر پیامدهای جنگ آن‌ها قرار می‌گیرد. همانگونه که شاهد بودیم با شروع جنگ، قیمت بسیاری از محصولات کشاورزی و کود شیمیایی در کشور افزایش قابل توجهی نشان داد.

با این توضیحات، اگر سیاستگزاران و مدیران ارشد در میانه آشوب این روزهای ایران، به غفلت از این چالش ادامه دهند و برای آن چاره‌ای نیندیشند و رسیدگی به آن را در اولویت برنامه‌های خود قرار ندهند، شاید خیلی زود در ایران، شاهد خیل عظیم فقیران و گرسنگانی باشیم که جبران آن نه تنها به بودجه چندبرابری نیاز خواهد داشت بلکه آثار آن شاید تا نسلی دیگر برجا بماند!

منابع 

1. https://www.economist.com/leaders/2022/05/19/the-coming-food-catastrophe
2.  https://www.ers.usda.gov/data-products/chart-gallery/gallery/chart-detail/?chartId=104335